Ben deMan / Noordkaap

Vzr. Rechtbank Amsterdam 21 april 2023 (nog niet gepubliceerd)

Noordkaap TV Producties is producent van het televisieprogramma Undercover in Nederland. In september 2022 heeft zij twee uitzendingen gemaakt over misstanden in de zogenaamde Pro-Ana wereld, waarin met name meisjes die lijden aan een eetstoornis elkaar opzoeken. In de uitzendingen was te zien dat op Pro-Ana websites mannen actief zijn die zich aanbieden als “afvalcoach”, maar in werkelijkheid uit zijn op seks met de vaak zeer jonge meisjes.

In de uitzendingen uit 2022 was specifiek aandacht voor twee (anonieme) mannen die reageerden op een advertentie van de programmamakers die zich voordeden als de 15-jarige Nora met een eetstoornis. Beiden kwamen na uitvoerig chatcontact met “Nora” opdagen op de afspraak die zij met haar dachten te hebben gemaakt om seks te hebben. Beiden werden niet door Nora, maar door presentator Stegeman opgewacht en geconfronteerd met hun intenties, waarover geen enkel misverstand bestond gelet op de expliciete taal die zij in de chatgesprekken hadden gebruikt die eraan voorafgingen.

Een van die mannen, actief als “Ben deMan”, verklaarde tijdens de confrontaties dat zijn “date met Nora” de eerste ooit was, hoewel zijn account al een flinke tijd bestond en hoewel hij door de andere man was aangewezen als “de gevaarlijkste” die actief was op de sites. In de tweede uitzending was te zien dat Ben deMan zich na afloop van de confrontatie op verzoek van Stegeman zelf bij de politie heeft gemeld (omdat hij “het voornemen had seks te hebben met een minderjarige’), die een onderzoek naar hem is gestart.

Daags na de uitzending waarin Ben deMan te zien was, meldde hij zich via zijn advocaten bij Noordkaap met het verzoek de uitzending offline te halen en nooit meer te vertonen, omdat daarin ongefundeerde beschuldigingen zouden zijn geuit. De programmamakers hebben gemotiveerd laten weten dat zij niet zouden voldoen aan de sommatie.

Ondertussen meldden zich ook anderen bij Noordkaap naar aanleiding van de uitzendingen; twee meisjes, die beiden verklaarden tegen hun wil seks te hebben gehad met afvalcoach Ben deMan, die zij hadden ontmoet op Pro-Ana sites. Uit uitvoerig onderzoek naar hun verklaringen bleek dat de meisjes elkaar niet kenden, maar wel vergelijkbare, zeer specifieke details konden noemen over hun ontmoetingen met Ben deMan, die bovendien door ander bewijs ondersteund werden.

Noordkaap besloot daarop opnieuw een uitzending te wijden aan dit onderwerp, en daarin de beide meisjes hun verhaal te laten doen. Presentator Stegeman heeft Ben deMan ten behoeve van die uitzending opnieuw geconfronteerd, deze keer met de verklaringen van de meisjes. Ben deMan koos ervoor zich volledig in stilzwijgen te hullen, en sommeerde Noordkaap na afloop van de confrontatie via zijn advocaten geheel af te zien van uitzending. Omdat Noordkaap dat weigerde, startte hij een kort geding met het doel de uitzending bij voorbaat verboden te krijgen.

In haar vonnis van 21 april 2023 wijst de Voorzieningenrechter er om te beginnen op dat de vorderingen van Ben deMan betrekking hebben op een nog niet openbaar gemaakte uitzending. Een preventief verbod zoals door hem gewenst, is in beginsel strijdig met artikel 7 Grondwet dat een censuurverbod bevat. Alleen als voldoende bekend is over de voorgenomen uiting én aannemelijk is dat schade dreigt die achteraf niet meer te herstellen is (bijvoorbeeld door een rectificatie) zou de uitzending preventief kunnen worden verboden.

Ben deMan onderbouwt zijn vorderingen met name door erop te wijzen dat Noordkaap al eens aandacht heeft besteed aan dit type misstanden en dat zij daarom niet nog een keer een bijdrage hoeft te leveren aan het publieke debat erover. Bovendien zou het tonen van een nieuwe uitzending volgens Ben deMan in strijd zijn met de onschuldpresumptie en het lopende politieonderzoek verstoren.

De Voorzieningenrechter maakt korte metten met die argumenten. Zij oordeelt achtereenvolgens dat Noordkaap wel degelijk belang heeft bij het maken van een vervolguitzending; het gaat om ernstige misstanden, waarover nog maar weinig bekend is, maar waarvan de ernst niet te betwijfelen valt: het is niet voor niets dat naar aanleiding van de uitzendingen uit september 2022 Kamervragen zijn gesteld. De nieuwe ontwikkelingen werpen een ander licht op hetgeen Ben deMan daarin verklaard heeft en bovendien is de rechter het met Noordkaap eens dat een vervolguitzending mogelijk meer slachtoffers van Ben deMan of anderen over de streep trekt hun verhaal te delen met (opsporings)instanties.

Noordkaap heeft ook voldoende aannemelijk gemaakt dat de door de meisjes geuite verdenkingen voldoende steun vinden in het ter beschikking staande feitenmateriaal. Daar komt bij dat ze als hún verklaringen worden vertoond, en dus niet als vaststaande feiten.  Er zal worden gemeld dat Noordkaap de meisjes heeft aangeraden hun verhaal ook bij de politie te doen (en dat het onderzoek daar nog loopt).

Omdat de programmamakers Ben deMan (net als vorige keer) visueel onherkenbaar zullen maken, zijn echte voor- en achternaam niet zullen noemen en niet zal worden verteld waar en wanneer de confrontatie heeft plaatsgevonden is voldoende aannemelijk dat hij niet door het grote publiek zal worden herkend. Daar komt nog bij dat de beide meisjes verklaren dat zijn echte naam “Michael” is, en omdat dat niet klopt, wordt herleidbaarheid tot hem nog moeilijker. Hij zal dus hooguit (net als vorige keer) herkend worden door een beperkte kring van familie, vrienden en buren “wat nooit helemaal uit te sluiten is”.

Ook wijst de rechter erop dat de schade die Ben deMan stelt te hebben geleden (en opnieuw te zullen lijden als deze uitzending wordt toegestaan) met name het gevolg is van zijn eigen handelen en niet zozeer van de aandacht die aan hem is besteed in de uitzending. Hij heeft naar het oordeel van de Voorzieningenrechter bovendien voldoende gelegenheid gekregen weerwoord te geven.

Dat alles maakt dat de Voorzieningenrechter oordeelt dat het belang van Noordkaap bij haar uitingsvrijheid prevaleert boven dat van Ben deMan bij bescherming van zijn privacy.

Zij wijst erop dat het weigeren van de door Ben deMan gevraagde voorzieningen geen strijd oplevert met zijn recht op een eerlijk strafproces. Een journalistiek onderzoek en een strafrechtelijk onderzoek kunnen immers naast elkaar bestaan. Iedere andere opvatting zou betekenen dat journalisten hun waakhondfunctie niet kunnen vervullen. Van beïnvloeding van het strafproces door het vrijgeven van de verklaringen is geen sprake; politie en justitie zullen hun eigen onderzoek doen en de strafrechter zal op grond daarvan tot een beslissing komen.

Het argument, tot slot, dat uitzending in strijd met de AVG zou zijn, wordt ook verworpen. Voor zover al sprake zou zijn van verwerking van (strafrechtelijke) persoonsgegevens, is dat noodzakelijk voor het journalistieke doel dat Noordkaap nastreeft. Zij kan zich dus met succes beroepen op de persexceptie uit artikel 43 van de uitvoeringswet AVG.

De Voorzieningenrechter weigert gelet op dit alles de vorderingen toe te wijzen en veroordeelt Ben deMan in de proceskosten.

Noordkaap werd bijgestaan door Mount Law.